Islami nė Shqipėri
Kontaktet e shqiptarėve me
botėn islame, janė relativisht mė tė vona se ato tė pjesės mė tė madhe
tė popujve europianė. Islamizmi u shfaq pėr herė tė parė i pranishėm nė
kontinentin e vjetėr nė fund tė mijėvjeēarit tė parė (shek. 9-10-tė).
Nga
kontaktet e spanjollėve me arabėt dhe kulturėn e tyre lindi eposi i
Sidit, nė tė cilin konflikti themelor ėshtė ai i kalorėsve hispanikė me
maurėt (arabėt).
Nga kontakti i frankėve me arabėt lindi epopeja
kombėtare e francezėve Kėnga e Rolandit, nė tė cilėn konflikti
zhvillohet midis morėve (arabėve) dhe vendėsve.
Disa shekuj mė
vonė arabėt do tė ishin tė pranishėm nė tragjeditė e Shekspirit
(Othello, arapi i zi, nė tragjedinė me tė njėjtin emėr).
Nė kėtė
kohė (fundi i periudhės bizantine dhe pragu i pushtimit otoman) shfaqen
pėr herė tė parė arabėt tė fiksuar nė kulturėn tradicionale shqiptare,
nė baladėn e vėllait qė ngrihet nga shtrati i vdekjes pėr tė mbrojtur
nderin e motrės nga nji bajloz i zi (a nji harap i zi) qė ka dalė
prej detit. Historikisht kontaktet ndėrfetare midis shqiptarėve tė
krishterė dhe pelegrinėve pėrhapės tė islamizmit i takojnė shekullit tė
13-14-tė.
Misionarėt e parė tė fesė sė re mbėrritėn nė hapėsirėn
shqiptare nėn emrin e ortodoksisė. Njė prej kėtyre misionarėve, qė
solli bektazhizmin nė Shqipėri, njihet me emrin Shėn Spiridoni dhe i
pėrgjigjet figurės sė Haxhi Bektash Veliut. Fshehja pas ortodoksisė
lehtėsoi pranimin e islamizmit (fillimisht nė formėn e bektashizmit)
para se ushtritė perandorake osmane tė pushtonin vendin. Kjo periudhė e
parė pėrfaqėson fazėn e islamizimit tė pėrzgjedhur paqėsor.
Islamizmi nė Shqipėri paraqitet si islamizėm europian, joburimor.
Me
pushtimin otoman nis faza e islamizimit me masa shtėrnguese pėrmes
zbatimit tė sistemit tė privilegjuar tė taksave dhe tatimeve ndaj
muslimanėve, pėrkundėr njė sistemi shfavorizues ndaj josmuslimanėve
(pėrjashtim i atyre qė ndėrronin fenė nga detyrimet ekonomike, nga
marrja nizam etj.).
Prej shekullit tė 15-16-tė e nė vijim nė
qytetet kryesore tė Shqipėrisė u ngritėn institucione tė rėndėsishme tė
kultit islamik (xhami, tyrbe, teqe).
Islamizmi u pėrhap mė shumė
nė Shqipėrinė e Mesme. Nė fazėn e fillimeve pjesa mė e madhe e
shqiptarėve mbanin zyrtarisht fenė islame dhe ushtronin ritet e
krishterimit. Nė kėtė fazė dėshmohen kisha tė maskuara (nėntokėsore).
Mbajtja e dy feve dhe dy emrave (kriptokrishtėrimi, krishtėrimi i
fshehtė ose i mbuluar me muslimanizėm tė jashtėm) vazhdoi deri nė
shekullin e 20-tė.
Nė shekullin e 18-19-tė islamizmi pati njė
lulėzim fetar dhe kulturor nė Shqipėri. Nė kėtė periudhė u zhvillua
letėrsia shqipe me alfabet arab, e njohur si letėrsia e bejtexhinjve,
qė studiuesit e krahasojnė me letėrsinė alhamiado qė qe zhvilluar mė
parė nė Spanjė.
Islamizmi la gjurmė nė jetėn zakonore tė
shqiptarėve, pėrmes ndėrhyrjes sė disa nomeve tė sherijatit. Por
sherijati nuk u bė asnjėherė kod sundues zakonor i shqiptarėve.
Pranimi
i islamit nga shqiptaret spjegohet edhe me rolin qe do te luante kjo fe
per diferencimin e shqiptareve prej sllaveve (zona Kosoves) dhe grekeve
(zona Camerise) te cilet sidomos pas shekullit XVIII kishin filluar nje
politike asimiluese ndaj shqiptareve
Feja Islame ne Shqiperi eshte
karakterizuar ktryesisht nga prezenca e shumices se muslimaneve sunite
dhe pakices te urdherit bektashij
Ne kushtet e nje shteti te
pavarur shqiptar dhe te pasluftes se pare boterore muslimanet Sunite
riorganizohen ne 1921 ne nje Alenace kombetare muslimane Me 1923
bashkesia sunite do te ndahet nga kalifati Stambollit duke zgjedhur si
kryetar Myftiun e Tiranes .Ne keto vite ne Islamin shqiptare shfaqet
nje dell reformator pasi ndalohet formalish poligamia , dalin perkthme
ne shqip te kuranit dhe deputet muslimane kerkojne qe grate te bejne
jete shoqerore si burrat gje cila do te filloje te realizohet me
ligjine heqjes se perces vetem me 1937 . Me 1923 del edhe revista «
Zani I Nalte »me ndjenja te theksuara patriotike dhe reformatore .
Me
1929 mbahet nje kongres i muslimaneve sunite ku u vendos perdorja
ekskluzive e gjuhes shqipe dhe reduktimi i numrit te xhamive per te
mbajtur ato me kryesoret , unifikimi i medreseve etj. Ka vend te
besohet se ne kete reforme ka gisht Zogu me qellimet etij per te
bashkuar vendin dhe per ta oksidentalizuar Shqiperine duke ia hequr
perfundimish imazhin e nje vendi islam.Thuhet se edhe Ataturku,
reformatori me i madh i kesaj kohe, behej xheloz nga shpirti reformator
i Zogut pasi nuk i pelqente qe ky i fundit tia kalonet atij ne kete
drejtim.
Bektashizmi e ka origjinen prej nje doktrine mistike te
baballareve turkmene te shekullit XI-XII ne detin Kaspik dhe u themelua
nga Haxhi Bektashi nen ndikimin e mistikut persian Ahmet Jasevi per tu
fuqizuar si sekt musliman ne Turqi pasi lidhet me korpusin e jenicereve
(qe kishin prejardhje kristiane). Bektashizmi adhuron Aliun po aq sa
Muhametin. Per aresye te konfliktit me vete muslimanizmin bektashizmi
fitoi nje tolerance fetare me kristianizmin duke pasur edhe disa pika
takimi ne jeten fetare. Predikonin barazine e burrit me gruan, pinin
alkool dhe gjera te tjera qe ishin fare te papelqyeshme per Islamin
.Per nga ky pozicion tolerant I bektashizmit dhe per rolin patriotik qe
kane luajtur shume Bektashij ka pasur mendime nga studiues dhe
politikane vendas dhe te huaj te te gjithe koherave se Bektashizmi do
te ishte nje fe e pershtateshme per Shqipetaret .Nder keta eshte edhe
poeti i madh kombetar Naim Frasheri
Nė Shqipėri bektashizmi ėshtė
shfaqur nė fund tė shekullit tė 12-tė dhe nė fillim tė shekullit tė
13-tė. Nė 1925, kur Ataturku ndėrmori reformat e ashpra laicizuese tė
shtetit pėr krijimin e Turqisė moderne, Shqipėria u bė vendi i
Kryegjyshatės Botėrore tė Bektashinjve duke mbetur edhe sot e tille
Pakkush e di se Shqipėria, ky vend i vogėl, ėshtė seli e njė kryeqendre
botėrore tė besimeve. Eshtė interesant tė vihet re se edhe gjatė
periudhės sė ateizmit nuk pati pretendime nga shtete tė tjera ku ka
bashkėsi besimtarėsh bektashinj pėr tė marrė rolin e kryeqendrės.
Bashkėsia bektashije e Shqipėrisė u shpall e pavarur nė vitin 1921.
.Shume
teqe bektashishj u bene qendra rezistence kunder italianeve dhe kunder
gjermaneve si baba Fejozo dhe baba Faja duke llogaritur gjate luftes
rreth 6000 bektashij te roganizuar.
Historia e Kishės Ungjillore Protestante nė Shqipėri, zė fill mė 18
Tetor 1873, kur Berd, Xheni dhe zoti Marsh u vendosen si misionarė nė
qytetin e Manastirit. Kėta misionarė fisnikė krijuan aty Bashkėsinė e
parė Ungjillore. Ndėr anėtaret e parė tė Bashkėsisė Ungjillore tė
Manastirit, ishte edhe Gjerasim Qiriazi I cili pasi shkollohet ne
Bullgari me ndihmen e misionareve ne maj 1883 niste per ne Shqipėrisė,
jo pa pengesa dhe pa vuajtje. Gjerasimi synoi qytetin e Korēės, ku
predikimet e para i bėri nė Mėsonjtoren Shqipe, mė 3 Maj 1890, duke
patur si pikėsynim zgjimin e popullit tė tij, si njė misionar atdhetar.
Predikimin e Fjalės sė Krishtit, ai e quante vėrtetė njė detyrė
patriotike.
Gjerasimi dhe e motra Sevastia ēelen nė Korcė shkollėn e
vashaveme 23 Tetor 1891. Kishte gjithsej tri vajza. Mė pas, duke thyer
luftėn qė Patrikana i bėnte shkollės dhe Gjerasimit, numri i vashave nė
shkollė u shtua. Te shumta kanė qenė vashat qė mbaruan shkollėn e
Qiriazit.
Me 14 Nėntor 1892 u themelua bashkesia Vėllazėria
Ungjillorene te cilen bėnte pjesė Gjerasimi, Gjergj Qiriazi, Sevastia,
Grigor Cilka, Herakli Bogdani, V.Pasko nga Pogradeci, Fanka Evthimi dhe
ndoshta edhe P.N.Luarasi.
Kjo shoqėri ungjillore pati dhe organin e
saj qė u quajt Letra e Vėllazėrise, numri i parė i sė cilės u botua
nė Korce nė nentor tė vitit 1892.