Besimet fetare
Megjithese
jezuitet erdhen me vone ne Shqiperi ata e rroken shpejt natyren dhe
kulturen shqiptare Bie ne sy revista e tyre patriotike leka .Kurse
per Franceskanet dallohet Pater Gjergj Fishta I konsideruar si poet
Kombetar Shqiptar dhe themelues I alfabetit te gjuhes shqipe ne
Kongresit te Manastirit. Polemika apo konkurrenca mes jezuiteve dhe
franceskaneve nuk arriten asnjehere ne krize te kishes katolike ne
Shqipetare.per me teper ato kishin bashkuar gjithnje perpjekjete per te
siguruar perkrahes ne fuqite e medha si Austria e cila kishte ndikuar
prane portes se larte per te mbrojtur interesat e katolikeve dhe kishte
financuar per kishen katolike shqiptare .
Ne pasluften e pasigurt
per fatet e Shqipeprise prej lakmise se fqinjeve nje delegacion I
kryesuar nga ipeshkv katolik Bumci shkoi ne Versaje dhe perdoren
influencen e tyre ne Seline e Shenjte per te garantuar se katoliket
shqiptare nuk donin te jetonin te ndare nga shqiptaret e tjere
muslimane duke pase parasysh copetimin e mundshem te pasluftes.
Per
tiu pershtatur te gjithe besimtareve te vet Kisha katolike mori
parasysh edhe kanunin e leke Dukagjinit dhe variante te tij dhe u
mundua qe te mos I binte ndesh ketij kodit te nderit;, mikpritjes,
fjales se dhene etj duke spjeguar keto elemente edhe me biblen.
Kisha
katolike shqiptare ,ne dallim nga simotrat ne Evrope, karakterizohej
nga nje pavaresi e komponenteve te saj per shkak te rolit te vecante qe
luajten franceskanet dhe jezuitet . Kjo gje shkaktonte mospelqimin e
dergatave nga Roma sepse nuk e kuptonin situaten ne vend.
Eshte
per tu theksuar se, ashtu si edhe ne shekullin e XV dhe XVI, ne dallim
nga riti lindor, Kisha katolike nxiti perdorimin e gjuhes shqipe qe me
1861 ne seminarin e urdherit franceskan dhe u shqua per nje patriotizem
ta pashoq. Ky ishte shkaku qe me 1933 ipeshkvit katolike do ti
shkruanin bashkerisht Zogut Ne jemi ketu ne Shqiperi prej dy mije
vjetesh;katolike atehere katolike edhe sot, shqipetare atehere
shqipetare sot edhe gjithmoneDy revistat katolike te viteve 30 Drita
dhe Leka harmonizojne doktrinen fetare me kontekstin shqiptar dhe
propagandojne tolerancen fetare dhe mundesine e bashkejeteses midis
feve ;Psh solidaritet shoqeror kristian do te gjente mbeshtetjen e vet
ne Shqiperi ne praktiken e beses dhe te fjales se dhene te tradites
zakonore shqiptare
Pushtimi Italian zgjoi perseri idene e vejeter te
Vatikanit per uniatizimin e Kishes dhe pati edhe misionare dhe u
organizuan mbledhje per kete ne kuader te luftes italo-greke.
kleri
fetar i te te gjithe besimeve (musliman,katolik, bektashian dhe
ortodoks) u perpoq te perfitonte sa me shume financime nga politika e
fashisteve italaine dhe gjerman. Por kjo nuk I pengonte besimtaret te
vazhdonin te shihnin nje pushtues qe duhet te ikte nje ore dhe me pare.
Bektashinjte u hodhen totalisht kunder fashizmit italian dhe nazizmit
gjerman
Me shkrirjen e patrikanes se Ohrit dhe kalimi i varesise se kishes
ortodokse direkt nga Kostandinopoli, pas janarit te vitit 1767
(influencuar edhe nga rezultatet e lufterave ruso-turke) u vu re nje
perpjekje fare e hapur per helenizimin e popujve te ballkanit duke
shtuar numrin e shkollave greke dhe te qendrave te rendesishme fetare
dhe didaktike si Voskopoja ku u hapen shkolla si « Akademia e Re » (nje
institucion illuminist ne te cilen kontribuan greke, rumune-vllhe dhe
shqiptare si Kavalioti )ne vitin 1744 apo shtypshkronja etj. Por
patriotet fetare dhe njerez te ditur Shqiptare e shfrytezuan kete
infrastrukture dhe kulture fetare per te prodhuar vepra per te ardhmen
e kombit shqiptar sic ishte edhe fjalori tre gjuhesh i Kavaliotit i
botuar ne Venedik me 1744. Keshtu Voskopoja u be nje qender iluminizmi
, arti dhe atdhetarizme e . Po si devocion patriotik ne ndihme te
kishes shqiptare erdhi edhe Ali Pashe Tepelena i cili ngarkoi mjekun e
tij Vangjel Meksin te Perkthente Dhiaten e re per besimtaret shqiptare
ne vitin 1819 deri 1827 per te vazhduar vone me perkthimet e
Kristoforidhit te vitit 1872
Pushtimi osman dhe pėrhapja e islamizmit e demtoi rende fene e
krishtere katolike apo ortodokse. Me rritjen e ndėrgjegjes kombėtare nė
luftėn kundėr sundimit tė huaj, nga shtresa e klerit vendės dolėn disa
figura tė njohura si Pjetėr Budi, Frang Bardhi, Pjetėr Bogdani tė cilėt
luajtėn njė rol tė rėndėsishėm pėr kulturėn shqiptare. Gjatė Rilindjes
kombėtare nga rradhėt e dy degėve tė Krishtera pati klerikė qė punuan
pėr interesat e vendit e tė kulturės kombėtare, si Papa Kristo
Negovani, Ndoc Nikaj, Nikollė Kaēorri etj.
Ne fund te shekullit
XIX dhe ne fillim te shekullit XX ,patriotet Shqipetare te mergimit,
kryesisht ortodokse e kuptuan heret se per te kundeshtuar politiken dhe
praktiken helenizuese te Greqise duhej nje Kishe Autoqefale
Shqiptare.Tentativat e para per kete jane bere nga Nikolla Naco me
orijgine nga ne Bukuresht por pa sukses.
E drejta ligjore per
autoqefali i lindi Kishės Ortodokse tė Shqipėrisė qysh mė 28 Nėntor
1912. Me shpalljen e pavarėsisė nga Turqia, Kisha Ortodokse e
Shqipėrisė nuk mund tė mbrohej mė juridikisht nga Patrikana, e cila
ishte nėn juridiksionin e shtetit turk. Kjo kishte ndodhur edhe me
popullsitė e tjera tė Ballkanit qė kishin qenė tė pushtuara nga Turqia.
Kėshtu, kishin shpallur autoqefalinė Kisha Ortodokse Greke, Bullgare,
Rumune dhe Serbe, e cila e kishte fituar kėtė tė drejtė qė nė shek.XIII.
Nė
Amerikė kjo pėrpjekje filloi qysh nė Maj te vitit 1907. Njė shkak qė i
dha shtysė kėtij problemi, ka qenė njė ngjarje konkrete. Mė gusht tė
vitit 1907, vdiq njė djalė i ri, nė qytetin Hadson. Kur trupi i tij u
shpu ne Kishen Ortodokse ku zakonisht kryenin shėrbesat e tyre
shqiptarėt ortodoksė, prifti grek refuzoi ti kryente sherebesen e
permortshme pasi djaloshi njihej si nacionalist shqiptar dhe ishte
automatikisht i ckisheruar .
Pėr kėte shkak, shqiptarėt krijuan
njė shoqėri fetare nė Shtator 1907, me emrin Nderi Shqiptar dhe
zgjodhėn njė komision, qė ai ta lidhte shoqėrinė e Usterit me
emigrantėt e Natikut, Marlboros, Bostonit, etj. Ky ishte hapi i parė
pėr njė Kishe Ortodokse Shqiptare tė pavarur nė emigracionin e Amerikės.
Meqė shqiptarėt nuk kishin njė prift legal tė dorezuar nga njė peshkop, vendosėn qė tė thėrrisnin njė prift nga Shqipėria.
Nga
kandidatėt fitoi F.Noli, i cili pas shume peripecish te stisura nga
patrikana ,mė Mars te vitit 1908, F.Noli u dorėzua prift i ligjshėm.
Noli u shigurua prift nga tre peshkope nje rus , nje ukrainas dhe nje
rumun.
Kjo ngjarje u prit me gėzim nga tė gjithė shqiptarėt kudo qė
ndodheshin dhe pati jehonė tė gjerė nė tė gjithė shtypin e kohės. Pėr
tė shkroi gazeta Drita e Sofjes, tė cilėn e nxirrte Shahin Kolonja,
Shpresa e Shqypnis, si dhe gazeta tė tjera shqiptare tė Misirit dhe
tė Amerikės.
Meshėn e parė nė gjuhėn shqipe, F.Noli e dha mė 22 Mars 1908.
Pas
kesaj ne Amerkike fillon ethshem ndertimi i Kishave ortodokse shqiptare
kisha e Shėn Kollit nė Sauth Brixh, e cila perfundoi nė vitin
1912.kisha e Shėn Palit dhe e Shėn Pjetrit nė Filadelfia. Iniciativėn e
mori emigranti Stavri Seminaku nga Berati dhe prifti nga Rehova e
Kolonjės at Naum Cerja. Nė vitin 1919 u ngrit kisha e Shėn Mėrise nė
Natik.
Pėr nevojat e Kishės sė re shqiptare e tė pavarur, F.Noli
pėrktheu me radhė nga viti 1908-1914, tė gjithė librat kishtare tė
domosdoshėm Sherbesat e Javes sė Madhe, Libri i Sherbesave tė
Shenjta, Libri i tė Kremteve tė Mėdha, Triodhi i vogel,
Lutjesorja dhe Pesėdhjetėvjetorja e vogėl.
Tė gjitha kėto
pėrpjekje pėr njė Kishė Ortodokse Autoqefale Shqiptare, F.Noli i bėri
me synimin e krijimit tė njė peshkopate ortodokse shqiptare nė Amerikė,
fronin e sė cilės, nė tė ardhmen ta shpinin ne Shqipėri.
Njė nga
ngjarjet mė tė shėnuara tė Kishės Ortodokse Shqiptare ka qene Kuvend i
dates 16 Mars tė vitit 1919 ku u mblodh diaspora shqiptare e Amerikes
Kanadase dhe Meksikes Kuvendi i kėrkoi peshkopit rus tu jepte mundėsi
qė tė formonin Peshkopatėn Shqiptare tė Amerikės dhe tė dorėzonte
peshkopin e tyre tė parė. Pėr kėtė qėllim u bėnė shumė kėrkesa edhe nė
kryepeshkopata tė tjera. Peshkopi rus premtoi tri here qė tė dorėzonte
F.Nolin peshkop dhe tė tri herėt u terhoq. Nė rrethana tė tilla mė 26
Korrik 1919, nė kishėn e Shėn Gjergjit nė Boston, F.Noli iu drejtue tė
pranishmėve: Kush e bėri peshkopin e parė fare? Dhe populli iu
pergjigj: Tė parin fare e bėri populli. Dhe mua populli tė mė dorėzojė
se jam i pari fare pėr shqiptarėt - tha F.Noli.
Nga ana tjetėr,
Kuvendi i 30 Korrikut 1919 e shpalli Kishėn Ortodokse Shqiptare tė
Amerikės kishė autoqefale dhe F.Nolin peshkop tė saj.
Ndėrsa nė
Amerikė ndodhnin kėto ngjarje, nė Shqipėri, e cila ishte bėrė shesh
lufte, mbizotėronin mitropolitėt grekė, si Jakovi i Durrėsit e pastaj i
Korēės, Njoftime kishte se Nė Shqipėri vepronin bandat terroriste greke
tė kompanive tė shenjta, tė cilat vranė Papa Kristo Negovanin nė
vitin 1904, terrorizuan popullsinė e Shqipėrisė sė Jugut nė vitin 1914,
vranė At Stath Melanin nė vitin 1917.
Pas gjithė kėtyre pengesave mė
nė fund, mė 28 Prill 1921 at Vasil Marku dha tė parėn meshė shqip nė
kishėn e Shėn Gjergjit nė Korēė.
Ngjarja mė e madhe pėr Kishėn
Ortodokse tė Shqipėrisė ishte mbledhja e njė kongresi gjithėshqiptar nė
Berat, mė 10 Shtator tė vitit 1922 ku u aprovua nga kongresi qė si
qender e Kishės Autoqefale tė Shqiperisė tė ishte Korēa.
Kongresi
vendosi qė gjuha e liturgjisė nė Kishen Ortodokse Autoqefale Shqiptare
tė ishte gjuha shqipe.Kongresi i Beratit u mbyll mė 19 Shtator 1922.
Mė
21 Nėntor 1923, Sinodi I Pare I themeluar ne Berat shpalli F.Nolin
kryepeshkop. Ceremonia u bė nė kishėn e Shen Gjergjit nė Korēė.
Kėshtu,
sikurse shkruan dhe F.Noli, pas 500 vjetėsh u krijua Sinodi i Pare i
Kishės Ortodokse Shqiptare qysh nė vitin 1478, kur e gjithė Shqipėria
(Arberia) ra nėn sundimin osman. Ky Sinod i Shenjtė pėrbėhej nga
Hireotheu, miropolit i Korēės dhe i Gjirokastrės, Kristofor Kisi,
mitropolit i Beratit dhe i Vlorės, F.Noli, mitropolit i Durrėsit dhe i
Tiranės. Ky Sinod sipas F.Nolit, vijoi deri mė 24 Dhjetor 1924, kur Fan
Noli u detyrua tė largohej nga Shqipėria.